KAŁAWA

Kaława jest to wieś o metryce średniowiecznej Nazwa wsi ma charakter topograficzny i pochodzi od wyrazu słowiańskiego „kał” – błoto. Historyczna nazwa miejscowości występująca w przekazach źródłowych w różnych latach to: KALOW – 1307,  KALO – 1412,  KALEWI – 1443,  CALAWA – 1508,  CALAUA 1510,  KALAWA – 1528,  CALIAWA – 1663,  KALAW – od 1710, KALAU – niemiecka nazwa.

Korzenie wsi sięgają daleko w przeszłość, bo aż do wieku XIII, wtedy to w roku 1257 po raz pierwszy wymieniono wieś CALAWA i to w dokumencie wystawionym przez księcia Przemysława I. CALAWA wraz z okoliczną ziemią została przekazana klasztorowi cystersów w Paradyżu przez komesa  Bronisza. Nie wymieniana w dokumentach pisanych wieś istniała zapewne już wcześniej, może od XII wieku, skoro wymienia się ją z nazwy w XIII w. Po darowaniu Kaławy klasztorowi w Paradyżu wieś została dodatkowo zasiedlona kolonistami niemieckimi i otrzymała prawa na wzór niemiecki: mianowano sołtysa Niemca, dawniej stosowane liczne zobowiązania i ciężary nakładane na wieś zamieniono na czynsz liczony w pieniądzu i zbożu, co niewątpliwie przyczyniło się do rozwoju gospodarczego wsi.

Proniemiecka polityka osadnicza cystersów stosowana w XIII i XIV wieku przyczyniła się do wyparcia ludności polsko – słowiańskiej. W XVI wieku w Kaławie nazwiska o rodowodzie polskim należały do nielicznych. Według spisu z 1910 roku we wsi mieszkało już tylko 39 Polaków, a wieś liczyła ok. 700 mieszkańców.

  W XV wieku Kaława była już dużą i zamożną wioską. Obejmowała obszar 1500 ha i leżała w granicach starostwa międzyrzeckiego. W 1460 r. król Kazimierz Jagiellończyk ustalił dla Kaławy wymiar podatków i świadczeń na rzecz zamku w Międzyrzeczu.

  Po rozbiorach Polski w 1793 roku rząd pruski przejął majątek klasztoru paradyskiego i w 1810 r. ziemia klasztorna w Kaławie przeszła na własność chłopów niemieckich. Powstało wówczas około 40 dużych 30 i 40 hektarowych gospodarstw. W XIX i do połowy XX wieku Kaława należała do najzamożniejszych wsi w powiecie. Gospodarstwa prowadziły gospodarkę hodowlano – towarową. W okresie przed pierwszą wojną światową w gospodarstwach hodowano owce, świnie i krowy. Gospodarstwa posiadały 2 albo 4 konie, niektóre parę wołów. 5 gospodarstw trudniło się ogrodnictwem.

W 1910 roku zainstalowano w wiosce elektryczność. Każde gospodarstwo miało też własne ujęcie wody.

  Teren wioski i okolica leży na pokładach gliny, które sięgają kilka metrów w głąb ziemi. W latach 1870 – 1910 powstało w okolicy kilka cegielni, które dostarczały cegieł i dachówki na gruntową przebudowę budynków w wiosce. Obecnie istniejące budynki pochodzą z tamtych czasów i liczą dziś 100 do 130 lat. Obok cegielni wioska w XIX wieku posiadała piec do wypalania wapna. Surowiec pozyskiwano z kopalni w Szumiącej.

  We wschodniej części placu znajduje się stara kapliczka p. w. Serca Pana Jezusa, którą przeniesiono w roku 1912 do wioski. Wcześniej stała przy drodze do Szumiącej.

   Na placu w części wschodniej stał też pomnik upamiętniający poległych mieszkańców w  I wojnie światowej  - zginęło 34 mieszkańców. Pomnik uległ dewastacji po II wojnie światowej.

  Wieś nie posiadała warunków do budowy młyna wodnego. Przemiału mieszkańcy dokonywali w młynie wodnym w Szumiącej.

  W XIX wieku był w Kaławie wiatrak, który stał w zachodniej części wsi na małym wzgórku. Pod koniec XIX wieku został rozebrany.

  W 1909 roku wieś zyskała połączenie linią kolejową z Międzyrzecza do Toporowa. Wybudowano też dworzec kolejowy. W Kaławie był też urząd pocztowy. Budynki poczty i dworca uległy spaleniu w styczniu 1945 roku.

  Przed II wojną światową wieś zamieszkiwali Niemcy w większości wyznania katolickiego.

  W okresie międzywojennym w okolicach Kaławy i Wysokiej  wybudowano Międzyrzecki Rejon Umocniony.

  W Kaławie w nocy z 29 na 30 stycznia 1945 roku radzieckie brygady pancerne 3 batalionu majora Karabanowa przełamały linie umocnień Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego i otworzyły drogę na Berlin. Ludność cywilną Kaławy zaskoczył szybko posuwający się front, nie zdążyła się ewakuować i poniosła dotkliwe straty. W wyniku działań wojennych straciło życie 30 mieszkańców. 23 czerwca nastąpiło wysiedlenie za Odrę pozostałej ludności niemieckiej.

W drugiej połowie 1945 roku wieś została zasiedlona ludnością polską – repatriantami zza Bugu, częściowo z Polski centralnej i z Wielkopolski.

  Kaława jest wsią położoną wzdłuż drogi lokalnej Trzciel – Sulęcin, prostopadle do szosy biegnącej z Międzyrzecza do Świebodzina. Ta droga mająca status europejskiej (E – 3), przecina miejscowość dokładnie w środku i dzieli ją na dwie części: wschodnią i zachodnią. Zabudowania wsi rozlokowane są po obu stronach 35 m placu, który ciągnie się 900 m ze wschodu na zachód. Ten szeroki pas porośnięty lipami już od dawna był miejscem zlokalizowania obiektów ogólno użytecznych dla wsi.

W zachodniej części stał i stoi kościół pod wezwaniem Św. Mikołaja. Przed kościołem na wysokim cokole ustawiono figurkę Najświętszej Marii Panny. W pobliżu znajduje się plebania z początku XIX wieku. Murowany, jednonawowy kościół wzniesiono na rzucie prostokąta, z prosto zamkniętym prezbiterium od wschodu oraz wieżą od zachodu. Budynek nakrywa dach dwuspadowy, wieżę namiotowy.   Kościół ufundowany został przez cystersów paradyskich zapewne już w połowie XII wieku. Źródła pisane wspominają o świątyni od 1435 roku. Podczas szwedzkiego „potopu” w 1655 r. kościół w Kaławie został złupiony i spalony przez Szwedów. W kilka lat później odbudowany przez opata Kazimierza Szczyrke. Po raz kolejny świątynia uległa pożarowi w 1733 r., ale na polecenie opata paradyskiego Józefa Gorczyńskieg została odbudowana. Po ukończeniu prac budowlanych kościół wyposażono w nowy, stylowy ołtarz, ambonę, organy, ławki oraz dzwony.

W XIX wieku świątynia znajdowała się w bardzo złym stanie technicznym. W końcu XIX wieku przystąpiono do gruntownego remontu. Osłabione ściany wzmocniono przyporami, a wnętrze kościoła przebudowano i odnowiono.

Ostatnim proboszczem w Kaławie przed 1945 rokiem był ksiądz o nazwisku Deutsch, a pierwszym proboszczem parafii po wojnie był ksiądz Wiktor Kaczmarek.

  W zachodniej części wsi, Kaława jako największa miejscowość w okolicy, już na początku XX wieku posiadała szkołę, która mieściła się w dwóch budynkach. Jeden gmach nazywano „nową szkołą”, usytuowany był przy obecnej drodze nr 3 (jest to teraz dom mieszkalny nr 89), drugi nazywany „starą szkołą”, stał na miejscu obecnej szkoły podstawowej. Normalne funkcjonowanie szkoły zostało przerwane wraz z wybuchem II wojny światowej. Na front powołano dyrektora szkoły Józefa Reiche, który kierował szkołą od 1931 roku. Zastąpił go Pasedorf, który wraz z końcem wojny został oddelegowany do Berlina.

Kiedy wieś została wyzwolona do odbudowanej po częściowym spaleniu szkoły zaczęły uczęszczać polskie dzieci. Była to pierwsza polska szkoła na tym terenie , a dzieci tuż przed rozdaniem pierwszych świadectw witały wkraczające na te ziemie Wojsko Polskie.

Obecnie na miejscu starej szkoły wybudowano nowoczesną, dużą szkołę do której chodzą dzieci z 7 miejscowości.

  Po stronie wschodniej na placu funkcjonowała kuźnia wiejska oraz gościniec. Oba obiekty już nie istnieją.

Na Placu znajdują się też 3 zbiorniki wodne. Powstały w dawnych czasach, zapewne po wykopie gliny, którą zużyto do budowy zagród wiejskich.

  W okresie powojennym Wieś była siedzibą gminy. W budynku nr 14 mieściła się administracja Gminnej Rady Narodowej. Do Gminy Kaława do 1954 roku należała również miejscowość Gościkowo – Paradyż. Od grudnia 1954 roku gmina zmieniła nazwę na Gromadzką Radę Narodową, która istniała do 31 grudnia 1972 roku. Od 1 stycznia 1973 roku Kaławę przyłączono do Gminy Międzyrzecz..

  W tym czasie działalność gospodarcza,  polityczna i kulturalna wsi była bardzo ożywiona. Znajdowały się tu takie instytucje, jednostki gospodarcze i kulturalne jak:

-         Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska

-         Gminny Ośrodek Maszynowy (w późniejszym czasie Kółko Rolnicze)

-         Spółdzielnia Produkcyjna,

-         Zlewnia mleka

-         Punkt Kasowy Banku Spółdzielczego w Międzyrzeczu

-         Posterunek Milicji

-         Ochotnicza Straż Pożarna

-         Punkt Felczerski

-         Parafia Rzymsko Katolicka

-         Szkoła Podstawowa

-         Przedszkole

-         Agronomówka ( mieszkał w niej agronom odpowiedzialny za sprawy rolnictwa w gminie)

-         Biblioteka

-         Świetlica wiejska, klub rolnika

 W jednostkach tych zatrudnieni byli głównie mieszkańcy Kaławy i sąsiadujących miejscowości                       

Przemysław Witwicki